چکیده :
گسترش جوامع بشری و افزایش روز افزون تعداد افراد معلول خصوصا در کشورهای فقیر در حال توسعه باعث گردیده که موضوع حقوق افراد دارای معلولیت به عنوان یکی از بزرگترین چالشهای جوامع امروزی محسوب گردد.
برخوردهای مناسبتی با معلولیت یکی از زشت ترین حالتها از بازنمایی واقعیت های جامعه معلولان می باشد.

ما باید زمینه ورود معلولان به زندگی عادی را تسهیل کنیم ما نه فقط در برنامه های خاص معلولان که در آثار عمومی رسانه ای هم باید از تولیدات معلولان استفاده کنیم از نظر ما قدرت رسانه، قدرت والا و بزرگی است آنچه که افراد دارای ناتوانی از رسانه انتظار دارند آنطور که خانم کارل رز محقق انگلستانی در سال ۱۹۹۷ بر اساس پژوهش به دست آورده این است: در یک کلمه (احترام یا ملاحظه) احترام به نوع معلولیت و توانایی های متفاوتی که دارند.

کلید واژه ها :
معلولان – معلولیت – کنوانسیون – رسانه

مقدمه :
گسترش جوامع بشری و افزایش روز افزون تعداد افراد معلول خصوصا در کشورهای فقیر در حال توسعه باعث گردیده که موضوع حقوق افراد دارای معلولیت به عنوان یکی از بزرگترین چالشهای جوامع امروزی محسوب گردد بی شک انچه که در این میان اهمیت فراوانی دارد برخورد حقوقی با موضوع معلولیت می باشد و تنها نگاه ترحم امیز و بعضا صدقه ای جهت رفع نیاز این بزرگترین اقلیت باعث گردیده که اغلب از دسترسی به حقوق اساسی و بنیادین خود دور نگه داشته شوند<< با صدور اعلامیه جهانی حقوق بشر در سال ۱۹۴۸ جامعه جهانی کوشید اصل ممنوعیت تبعیض در برخورداری انسانها از حقوق بشر را به دولتها تفهیم نماید و پس از ان به زنان ، کودکان ، اقلیت ها و اشخاص دارای معلولیت توجهی خاص داشته است>> ( نباتی ، ۱۳۸۹ ص ۷ ) از اوایل دهه هفتاد میلادی به بعد توجه جوامع بین المللی به این قشر بیشتر گشته به نحوی که مجمع عمومی سازمان ملل متحد با اعلام سال ۱۹۸۱ به عنوان سال جهانی معلولین اولین قدم را برداشت پس از ان در اسیا از سال ۱۹۹۳ تا ۲۰۰۲ دهه معلولین اسیا نامگذاری گردید و اروپاییان نیز سال ۲۰۰۳ را سال معلولین اروپایی نام نهادند سر انجام در واپسین روزهای سال ۲۰۰۶ کنوانسیون حقوق افراد دارای معلولیت شکل گرفت با تصویب این کنوانسیون برای کشورهای عضو یک تعهد بین المللی ایجاد گردید که کشور جمهوری اسلامی ایران نیز به لحاظ پیوستن به این کنوانسیون از این مقوله مستثنی نمی باشد چرا که کشور های عضو بایستی ضمن اصلاح قوانین و یا تصویب قوانین جدید ساختارها و نهادهای لازم جهت اجرای این کنوانسیون را در داخل کشور خود فراهم نمایند هر چند که قانون جامع حمایت از حقوق معلولان در کشور جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۸۳ تصویب گردیده علی رغم کاستیها و نقاط ضعف فراوان در قانون انچه که فقدان ان احساس می گردد مسئله اجرای قانون می باشد چرا که حتی از بعد فلسفی این مساله حائز اهمیت است که اعمال حقوق و نه فقط اعلام ان جزء لاینفک و ذاتی وجود حقوق است و حقوق بدون نقش و تاثیر اصلا حقوق نیست.
معلولین و حقوق پیش بینی شده انها در قوانین بین المللی و داخلی از یک سو و وضعیت اجرای حقوق انها از سوی دیگر پرسش های فراوانی را پیش رو دارد که مهمترین انها عبارتند از:

آیا حقوق مندرج در اسناد بین المللی برای معلولان کافی است
آیا زمینه تحقق حقوق بین المللی در قوانین داخلی کشور فراهم گردیده است
آیا قوانین بین المللی و داخلی دارای ضمانت اجرای لازم و کافی می باشند

یکی از مهمترین مواد قانون جامع حمایت از حقوق معلولان، ماده ۱۲ این قانون می باشد که در این ماده به فرهنگ سازی در خصوص معلولان و شناخت نیازهای آنان پرداخته شده است حسب ماده ۱۲ قانون جامع حمایت از حقوق معلولان (سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران موظف است حداقل ۲ ساعت از برنامه های خود را در هر هفته در زمان مناسب به برنامه های سازمان بهزیستی کشور و آشنایی مردم با توانمندی های معلولان اختصاص دهد) چنانچه از سال تصویب این قانون تاکنون و بر مبنای ماده یاد شده صدا و سیما به این وظیفه قانونی خود عمل کرده بود طبیعتا تغییر نگرش مردم را نسبت به پدیده معلولیت و معلولان شاهد بودیم شاید اغلب مشکلات معلولان به واسطه عدم شناخت نیازهای آنان توسط اجتماع می باشد وقتی که صحبت از معلولیت شد بایستی ارگانهای متولی امور فرهنگی نسبت به تغییر رویکرد مردم در باورهای قالبی نسبت به معلولین اقدام نمایند چرا که معلولیت نه به عنوان هویت فرد معلول و تمامیت او بلکه به عنوان یکی از خصوصیات و یا محدودیت هایی که فرع بر شخصیت انسانی او می باشد بایستی تعریف شود البته وقتی صحبت از محدودیت می شود بایستی این مطلب را مد نظر قرار دهیم که جامعه معلول می باشد نه فرد چرا که جامعه نتوانسته امکانات لازم که حق شهروندان است را در اختیار آنها قرار دهد و اگر جامعه این محرومیت را به معلولان تحمیل نکند معلول دیگر ناتوان نخواهد بود << وارد کردن مبحث رسانه در نحوه بازنمایی معلولان و در تغییر کیفیت زندگی معلولان نه فقط واجب است بلکه متاسفانه با تاخیر در این عرصه وارد شده ایم نحوه تعامل رسانه و مطبوعات با معلولان و معلولیت قابل تامل و مطالعه است که کوتاهی هایی هم در حوزه پژوهش و برنامه های دانشگاهی و رسانه ای در این زمینه شده است. ما معمولا از کنار برخی واژه ها و کلمات به سادگی می گذریم اما بهتر است برای بررسی بازنمایی چهره واقعی معلولیت در رسانه ها و جامعه به این مفهوم بیشتر توجه کنیم. ما معلولان را یک گروه اجتماعی قلمداد می کنیم گروه اجتماعی از نظر جامعه شناختی صرفا یک کمیت نیست بلکه برای تعدادی از مردم که قرار است سرشماری شوند آمار و عدد کاربرد دارد بنابراین منظورمان از گروه اجتماعی تعدادی از انسانها است که درون یک کل از جامعه زندگی می کنند و مثل تمام گروه های دیگر که از ابعاد فیزیکی و روانی مختلف برخوردارند اینها هم دارای حق و حقوق خاص خود هستند>>.(منتظر قائم، ۱۳۸۸ص۱۵-۷)
برخوردهای مناسبتی با معلولیت یکی از زشت ترین حالتها از بازنمایی واقعیت های جامعه معلولان می باشد البته این موضوع صرفا ویژه معلولان عزیز نبوده بلکه جانبازان محترم نیز از این مقوله مستثنی نبوده اند در طول سال و آن هم یک روز به طور نمادین در روز معلولان و یا جانباز به یک آسایشگاه سرکشی و افراد را در معرض نمایش قرار می دهند در حالیکه در ۳۶۴ روز دیگر سال اینها به بوته فراموشی سپرده شده و کاری برای این گروه های اجتماعی صورت نمی گیرد. <<این نحوه تولید محتوا در رسانه یک نوع بازنمایی توریستی یا فرهیخته نمایی از معلولان است در حالی که ما حاضر نیستیم یک مجری گوینده یا خبرنگار معلول را در تلویزیون نشان دهیم، ما باید زمینه ورود معلولان به زندگی عادی را تسهیل کنیم ما نه فقط در برنامه های خاص معلولان که در آثار عمومی رسانه ای هم باید از تولیدات معلولان استفاده کنیم. متاسفانه در اغلب موارد سینمایی یا تلویزیونی هیچ گاه یک فرد معلول را در موقعیت یک فرد عادی ندیده ایم. مثلا یک مدیر، یک وزیر، یک معلم هم می تواند یک فرد دارای معلولیت باشد>>.(منتظر قائم، ۱۳۸۸ ص ۱۵-۷ ) آنچه به عنوان یک آفت، تولید محتوا درباره معلولان را تهدید می نماید سوژه گزینی این افراد است چنانچه قرار باشد تولیدی راجع به معلولان داشته باشیم سوژه ای به نام معلولیت را در قالب فیلم، عکس، داستان و یا گزارش تصویری شکار می کنیم تا کنجکاوی خود و مخاطب را برطرف نماییم یادمان نرود به عنوان یک مسلمان که البته بیشتر نام مسلمانی را یدک می کشیم و در یک جامعه اسلامی برخوردهای مناسبتی آن هم از سر رفع تکلیف زیبنده جامعه اسلامی ما نخواهد بود. امید که متولیان امر خاصه فیلم سازان و کارگردانان محترم با خلق بیشتر آثار زیبای رسانه ای و سینمایی این جامعه خاموش را به خاستگاه اصلیش(برابری افراد در یک جامعه)برسانند. <<اگرچه تصویری که رسانه ها از معلول و معلولیت در جامعه نمایش می دهند در سینما خیلی موفق تر و علمی تر بوده اما در صدا وسیما بسیار نامطلوب نمایش داده شده است.>>(براتی سده، ۱۳۸۸ ص ۲۷-۲۳ )
((محسن حسینی طه)) که وبلاگ هم می نویسد درباره این نوع برنامه های صدا و سیما نوشته بود: ((اینکه مردم در خیابان جلوی ما می آیند و پول می دهند و خدا را شکر می کنند که سالم اند من را نگران نمی کند، بلکه باید آن تلویزیون اصلاح شود، رسانه ملی ما معلولان را آدم های بیچاره و بدبختی قلمداد می کند که حتی نیازمند به اس ام اس نذری هستیم)) از نظر ما قدرت رسانه، قدرت والا و بزرگی است آنچه که افراد دارای ناتوانی از رسانه انتظار دارند آنطور که خانم کارل رز محقق انگلستانی در سال ۱۹۹۷ بر اساس پژوهش به دست آورده این است: در یک کلمه (احترام یا ملاحظه)احترام به نوع معلولیت و توانایی های متفاوتی که دارند.(کمالی،۱۳۸۸ ص ۳۳-۲۷ )
اهمیت رسانه ها به عنوان فرستنده پیام یا امواج های ذهنی که ممکن است روزی به کلیشه، فرهنگ و عمل انسانی یا اجتماعی تبدیل شوند، روزافزون است. پژوهشگران علوم ارتباطات اجتماعی در این باره معتقدند که پیام های برجسته شده یا مورد تاکید و اصرار دائمی یا مقطعی رسانه ها کم کم تبدیل به کلیشه می شوند و در ذهن و اندیشه مخاطب قرار می گیرند در این هنگام است که نگرش ها ایجاد، گاهی اصلاح و یا تغییر می شوند.(طاری، جباری و قوانلو قاجار،۱۳۸۸ ص ۵۲-۳۷ )
با وجود پیشرفت بسیار زیاد و مهم بشری در قرن ۲۱ به دور از انصاف و عدالت است که دنیا هنوز برای افراد معلول هموار نگردیده عده کثیری از معلولان در سراسر دنیا همجنان به دلیل موانع فراوان به اشکال مختلف همچون اقدامات تبعیض آمیز، نگرش های منفی از سر ناآگاهی و جهالت در برابر فعالیت های روزمره خود در امور مختلف اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و… با مشکل جدی و اساسی روبرو هستند و از مشارکت کامل در فعالیت های زندگی بازمانده اند هرچند که در این میان نقش فرهنگی صدا و سیما به عنوان یک مقوله اساسی و تاثیرگذار مغفول مانده است.
<<کاملا واضح است که زن های معلول به صورت مضاعف در اجتماع محروم هستند: آنها از فعالیت های مختلف به دو دلیل جنسیت و معلولیت محروم می باشند زنان معلول احتمالا ۲ یا۳ برابر بیشتر از زنانی که دچار معلولیت نیستند قربانی مسائل فیزیکی و سوء استفاده های جنسی می شوند.>>

<<نگاهی به کنوانسیون جامع حقوق معلولان>>
حدود ۳ سال پس از تصویب قانون جامع حمایت از معلولان در ایران در دسامبر ۲۰۰۶ کنوانسیون جامع حقوق معلولان در مجمع عمومی به تصویب رسید و از اول مارس ۲۰۰۷ برای امضاء کشورها اماده شد هرچند که کشور جمهوری اسلامی ایران نوعی پیشگامی را در تصویب قانون جامع حقوق معلولان داشته اما به صرف قانون محض گره ای از مشکلات معلولان باز نخواهد شد بلکه آنچه فقدان آن احساس می شود توجه جدی به مساله اجرای قانون می باشد و اساسا حقوق بدون نقش و تاثیر اصلا حقوق نیست.
هدف کنوانسیون ارتقاء، حمایت و تضمین بهره مندی برابر و کامل افراد دارای معلولیت از کلیه حقوق بشر و آزادی های بنیادین و ارتقاء احترام نسبت به منزلت ذاتی آنها می باشد.(ماده ۱ کنوانسیون)
اما آنچه را به عنوان بررسی تطبیقی با موضوع مورد بحث می توان انجام داد ماده ۱۲ قانون جامع حمایت از حقوق معلولان و ارتباط آن با ماده ۸ کنوانسیون جامع حمایت از حقوق معلولان می باشد قبل از ورود به مبحث اصلی ابتدا توضیحاتی راجع به کنوانسیون و تعهدات کشورهای عضو ضروری به نظر می رسد.
کنوانسیون حقوق افراد دارای معلولیت هشتمین سند حقوق بشری سازمان ملل و اولین سند حقوق بشری قرن ۲۱ محسوب می شود این معاهده به نظر طراحان و تنظیم کنندگان آن حقوق جدیدی را برای افراد دارای معلولیت ایجاد نمی کند بلکه هدف آن است که دولت های عضو پس از قبولی معاهده به لحاظ نظام داخلی به گونه ای عمل کنند که تبعیض علیه معلولین رفع گردد. هرچند پیوستن به این کنوانسیون همچون بعضی معاهدات حقوق بشری که دولت ایران بدان پیوسته دولت محتاطانه و با احتیاط رفتار کرده و این کنوانسیون را با اعمال حق رزرو (حق شرط یا تحفظ) پذیرفته یعنی با آوردن عبارت کلی : (به شرط عدم مخالفت با موازین حقوقی جاری ). افزون بر این خود معاهده حق رزرو را منع کرده است و این از ویژگی های حقوق بشری و رفع تبعیض این کنوانسیون می باشد. مخلص کلام اینکه: کشورهای عضو بایستی ضمن اصلاح قوانین و یا تصویب قوانین جدید ساختارها و نهادهای لازم جهت اجرای این کنوانسیون را در کشور خود فراهم نمایند. طبق پروتکل الحاقی (جمهوری اسلامی ایران به این پروتکل الحاقی نپیوسته است) چنانچه فردی از کشورهای عضو دلیل بیاورد که حقوقش نقض و یا قربانی تضییع مفاد کنوانسیون شده می تواند از طریق کمیته حقوق معلولان اقدام نماید.(ماده ۱ پروتکل الحاقی کنوانسیون حقوق افراد دارای معلولیت) لازم به ذکر است طبق بند ۲ همان ماده مکاتبات در مورد دولت هایی که عضو پروتکل حاضر نمی باشد نمی بایست دریافت شود.

<<اصل قابلیت دسترسی>>
این اصل با هدف برطرف نمودن موانعی که مانع از بهره مندی افراد دارای معلولیت از حقوق خود می گردد اعمال می گردد این اصل نه تنها به دنبال دسترسی جسمی بلکه دسترسی به اطلاعات، فن آوری، شبکه جهانی(اینترنت) ارتباطات و زندگی اقتصادی و اجتماعی مربوط می گردد. عدم دسترسی به اطلاعات و یا عدم تحرک آزاد، معلولان را از دسترسی به سایر حقوق خود باز می دارد. در این بین شاید بتوان اشاره به مواد ۸ و ۹ کنوانسیون نمود. ماده ۸ کنوانسیون با اشاره کلی راجع به آگاه سازی است و ماده ۹ راجع به اصل پیش گفته (دسترسی) بنابر آنچه گفته شد حسب ماده ۱۲ قانون جامع حمایت از معلولان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران موظف به فرهنگ سازی با ساخت برنامه های مناسب راجع به توانمندی های معلولان باید ایفای نقش نماید اما اینکه در این خصوص این سازمان تا چه اندازه موفق بوده بایستی مورد قضاوت جامعه هدف (معلولان) مردم و کارشناسان و متخصصان این حوزه قرار گیرد که مطالب در حد بضاعت ارائه گردید.
بند دوم قسمت (ب)، (پ)، و (ت) از ماده ۸ کنوانسیون صراحتا به بیان فرهنگ سازی و ترغیب و تشویق آحاد مردم از طریق ارکان رسانه ای راجع به حقوق افراد دارای معلولیت پرداخته که این موضوع دقیقا با ماده ۱۲ قانون جامع منطبق بوده و با پذیرفتن کنوانسیون به عنوان حقوق داخلی این دو ماده هیچ گونه تعارضی با یکدیگر ندارند. اما اصل دسترسی برابر به خدمات و اطلاعات برای تمامی افراد بدون در نظر گرفتن توان جسمی، حرکتی و حسی آنهاست. این پدیده با نفوذ در زندگی مردم نقش تحرک و برتری های بدنی افراد در دسترسی به خدمات را از میان می برد و محرومیت ناشی از معلولیت را به دسترسی و توانمندی بدل می کند.( غنی زاده ، مقدمی و جعفریان ۱۳۸۷ ص ۱۰-۹ ) علاوه بر این گسترش دانش و اطلاعات و تسهیل دسترسی موجب افزایش آگاهی جامعه معلولان می گردد. ماده ۱ قانون جامع نیزدولت را موظف به ایجاد زمینه های لازم برای تامین حقوق معلولان نموده ودولت باید اقدامات لازم در راستای حمایت از حقوق همه جانبه معلولان را فراهم آورد اما آنچه که از روح قوانین موجود استنباط می شود اینکه قوانین مطلوبی در راستای حمایت از حقوق معلولان وضع گردیده که بیشتر تاکید بر واژه انسان بودن داشته و سپس بیان تفاوت ها. اما آنچه که موجب آزرده شدن روح می گردد و مایه تاسف اینکه هیچ کدام از این قوانین چه در سطح ملی و چه بین المللی از ضمانت اجرای لازم و کافی بهره مند نیستند.

نتیجه گیری :
شاید اغلب مشکلات معلولان به واسطه عدم شناخت نیازهای آنان توسط اجتماع می باشد معلولیت نه به عنوان هویت فرد معلول و تمامیت او بلکه به عنوان یکی از خصوصیات و یا محدودیت هایی که فرع بر شخصیت انسانی او می باشد بایستی تعریف شود البته اگر جامعه این محرومیت را به معلولان تحمیل نکند معلول دیگر ناتوان نخواهد بوداهمیت رسانه ها به عنوان فرستنده پیام یا امواج های ذهنی که ممکن است روزی به کلیشه، فرهنگ و عمل انسانی یا اجتماعی تبدیل شوند، روزافزون است. پژوهشگران علوم ارتباطات اجتماعی در این باره معتقدند که پیام های برجسته شده یا مورد تاکید و اصرار دائمی یا مقطعی رسانه ها کم کم تبدیل به کلیشه می شوند و در ذهن و اندیشه مخاطب قرار می گیرند در این هنگام است که نگرش ها ایجاد، گاهی اصلاح و یا تغییر می شوند هر چند تصویری که رسانه ها از معلول و معلولیت در جامعه نمایش می دهند در سینما خیلی موفق تر و علمی تر بوده اما در صدا وسیما بسیار نامطلوب نمایش داده شده است

سیامک زارعی، وکیل پایه یک دادگستری
دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق عمومی
دانشگاه علوم و تحقیقات فارس

منابع و مآخذ :
۱- اسدی طاری ، سعید جباری و مصطفی قوانلو قاجار، مطالعه بازنمایی چهره معلولان ، در ۲۰ فیلم سینمایی ایرانی و خارجی ، کانون پژوهشهای علوم ارتباطات اجتماعی ، چاپ اول پاییز ۱۳۸۸
۲- زارعی ، محمد امین ، مجموعه گفتارهایی درباره رسانه و معلولیت ، ناشر روابط عمومی سازمان بهزیستی کشور ، چاپ اول پاییز ۱۳۸۸
۳- نادر غنی زاده ، علی رضا مقدمی و محمد جعفریان ، دسترسی الکترونیک برای افراد کم توان، ناشر اداره کل روابط عمومی سازمان بهزیستی کشور، سال انتشار : ۱۳۸۷
۴- نباتی ، نگار ، اشخاص دارای معلولیت در نظام بین المللی حقوق بشر، ناشر موسسه مطالعات و پژوهشهای حقوقی شهر دانش ، چاپ اول ۱۳۸۹

 

منبع : سایت جامعه معلولین ایران